دكتر محمد مصدق

محمد مصدق فرزند ميرزاهدايت‏الله وزير دفتر در سال 1261ش در تهران متولد شد. نسبت او از سوي مادرش نجم‏السلطنه به فتحعلي شاه مي‏رسيد. پس از پايان تحصيلات مرسوم زمان به دربار ناصري راه يافت و با فوت پدر از سوي ناصرالدين شاه ملقب به « مصدق‏السلطنه» شد. در زمان مظفرالدين شاه مستوفي خراسان شد اما با تأسيس مدرسه علوم سياسي در تهران، او که به فراگيري علم علاقه بيشتري داشت شغل دولتي را رها کرد و به تهران آمد تا به اين مدرسه راه يابد.

 

پس از چندي با مشروطه‏خواهان همآوا شد. پس از پيروزي انقلاب مشروطه کانديداي نمايندگي نخستين دوره مجلس شوراي ملي بود اما کمي ِ سن باعث رد اعتبارنامه‏اش شد.

ادامه نوشته

نفت ايران از امتياز دارسي تا قرارداد گس – گلشائيان

اولين بار در سال 1901م/ 1280ش امتياز بهره‏برداري از نفت ايران به يكي از اتباع انگليسي به نام دارسي واگذار شد. اين امتياز كه به « قرارداد دارسي» معروف است در اوايل كار از سوي طرفين قرارداد چندان جدي تلقي نشد و حتي پس از چند سال كه از اقدامات بي‏نتيجه اكتشافي آن مي‏گذشت امتيازداران درصدد برآمدند از ادامه كار صرفنظر كنند.

ادامه نوشته

كودتاي آمريكايي – انگليسي 28 مرداد 1332، (كودتاي سياه)

دوران نهضت ملي شدن صنعت نفت ايران از مقاطع تاريخي پر ارج و البته به يادماني کشورمان به شمار مي‏رود؛ نهضتي که اساساً به منظور استيفاي حقوق از دست رفته ملت ايران از کشور استعماري بريتانيا آغاز شد و با ملي شدن نهايي صنعت نفت ايران به اوج خود رسيد. اما مجموعه علل و عوامل تلخي که عمدتاً از مداخلات و تجاوزکاري‏هاي کشورهاي انگلستان و آمريکا نشأت مي‏گرفت و توطئه‏هاي پيدا و پنهان عوامل داخلي استبداد و استعمار خارجي بر آن دامن مي‏زد موجبات زودهنگام پايان دوران شيرين نهضت ملي شدن صنعت نفت ايران را فراهم آورد. در اين ميان البته بروز اختلاف ميان رهبران نهضت (که به ويژه پس از آغاز نخست‏وزيري دکتر مصدق روندي تدريجي ولي مداوم را پيموده بود) بيش از پيش دشمنان خارجي و داخلي نهضت را به ائتلاف شومي که در سر مي‏پرورانيدند نزديکتر ساخت و نهايتاً پس از ماهها توطئه کشورهاي انگليس و آمريکا و عوامل داخلي آنان، آن « کودتاي سياه» در 28 مرداد 1332 بار ديگر اميد مردم کشور را به يأس تبديل کرد و طليعه ساليان طولاني تباهي و فساد در عرصه کشور شد. کرميت روزولت از طراحان اصلي کودتاي 28 مرداد و مجري و کارگردان مشترک دو کشور آمريکا و انگليس در جريان وقوع اين کودتاي سياه بعدها طي خاطرات خود به نقش دو کشور انگليس و آمريکا در وقوع کودتاي 28 مرداد 1332 چنين اشاره کرد:

 

 

ادامه نوشته

قيام 30 تير، تجلي همبستگي ملي

انقلاب صنعتي اروپا، آسيا را به منزله تأمين كننده مواد خام و اوليه كارخانه هاي توليدي غرب، همچنين بازار مصرف كالاهاي ساختگي آنان درآورد.

 

كشف نفت در غرب آسيا باعث تشديد فعاليتهاي استعماري اروپاييان به منظور تأمين سوخت كارخانه هاي خود شد. حاصل اين تلاشها در ايران عقد قراردادي موسوم به « دارسي » در زمانه مظفرالدين شاه بود كه به موجب آن دولت ايران در ازاي مبلغ اندكي، امتياز بهره برداري از منابع نفتي جنوب را به مدت شصت سال در اختيار شركت انگليسي قرار مي داد، هر چند اين شركت در مدت كوتاهي عدم پايبندي خود نسبت به اجراي قرارداد را نمايان كرد. جنبش مشروطيت، حق حاكميت ملي را ارمغان آورد و بيداري ايرانيان را موجب آمد. به دنبال گسترش نارضايتي و انزجار عمومي از دخالت بيگانگان در امور داخلي ايران، مجالس و دولتهاي پس از مشروطه، براي بازنگري و اصلاح قرارداد دارسي، پيشنهادهايي ارائه دادند ولي به دلايلي، چون بحرانهاي داخلي و وقوع جنگ جهاني اول، نتيجه اي حاصل نشد.

 

 

ادامه نوشته

ملي شدن صنعت نفت ايران

در سال 1901م مظفرالدين شاه به ويليام ناکس دارسي تبعه انگلستان امتيازي اعطا کرد که نتيجه نهايي آن حاکميت مطلق دولت بريتانيا بر منابع عظيم نفتي ايران تا اواسط قرن بيستم ميلادي بود. با اين احوال فقط از واپسين سال هاي جنگ جهاني دوم بدان سو بود که منابع اساساً نامشروع بريتانيا در ايران در روندي تدريجي ولي مداوم از سوي مردم کشور از اقشار مختلف مورد تعرض و انتقاد قرار گرفته و چند سال بعد و در واپسين روزهاي دهه 1320ش منجر به ملي شدن صنعت نفت ايران شد که خود البته تحولات سياسي – اقتصادي قابل توجه و سخت اثرگذار و تعيين کننده اي را به دنبال آورد.

 

 

ادامه نوشته

شكلات سياسي

« مصدق»، نام آشنايي در تاريخ سياسي معاصر ايران به شمار مي‌آيد. مردي که در جواني به ساحت سياست پاي نهاد و مدارج ترقي را از استانداري، نمايندگي مجلس، وزارت و سرانجام نخست‌وزيري، به طور پلکاني طي کرد. 

 

بدون ترديد اظهارنظر درباره چنين سياستمداري که در زمان حيات خود، به ويژه پس از مرگ جلب‌کننده اذهان بسياري از گرايشها، جريانها و افراد به خود است، کار آساني نيست؛ آن هم فردي که انديشه و رفتار سياسي‌اش در پي پيروزي انقلاب اسلامي بسي فزونتر از پيش در معرض برخوردها و داوريهاي گوناگون قرار گرفت. 

 

ادامه نوشته

انگليس و كودتاي 28 مرداد 1332

در مقطع تاريخي ملي شدن صنعت نفت ايران، بيش از 150 سال از حضور و نفوذ دولت بريتانيا در ايران مي‌گذشت. در اين مدت، افزون بر مأموران شناخته شده آن دولت، صدها نفر مأموران مخفي دولت بريتانيا نيز در ايران فعال بودند و بيشترين نقش را در پيشبرد اهداف سياسي و اقتصادي آن دولت در ايران ايفا مي‌كردند. در جريان نهضت ملي ايران نيز با توجه به اينكه با ملي شدن صنعت نفت ايران منافع دولت بريتانيا در معرض خطر جدي قرار گرفته بود، فعاليت اين مأموران افزايش چشمگيري يافته بود. پس از قطع روابط سياسي ايران و انگليس در مهر ماه 1331، سفارت بريتانيا كه مهمترين پوشش و چتر حمايتي جاسوسان انگليس بود، عملاً كاركرد خود را از دست داد.

ادامه نوشته

مردم و نهضت ملي

نفت يکي از مهمترين مقوله‌هايي است که بدون ترديد نقشي بنيادين در اقتصاد سياسي کشورمان داشته و در پيدايش و بروز بسياري از رخدادها و تحولات ريز و درشت جامعه نقشي محوري ايفا کرده است. شايد آن روز که مظفرالدين شاه و صدراعظم او، امين السلطان، در سال 1280 ه.ش/ 1901 م امتياز اين مادۀ مهم را، که هنوز کشف نشده و در زيرزمين مدفون بود، به ويليام ناکس دارسي واگذار کردند، چندان به اهميت و نقش آن در اقتصاد و روابط بين المللي و همچنين در اقتصاد و سرنوشت کشور پي نبرده بودند. نکته‌اي که در اين نوشته مورد نظر است اين است که به هر حال، در يک نظام استبدادي طبيعي است که سرنوشت اين سرمايۀ ملي در دست شاه بوده و تصميم گيري دربارۀ آن منحصراً در اختيار او باشد. روشن است که مردم، يعني صاحبان اصلي، در اين ميان هيچ گونه حضوري ندارند.

 

ادامه نوشته

افزايش بهاي نفت و گسترش خريدهاي تسليحاتي

ايران همزمان با سياست جديد منطقه‌اي در آغاز دهه 1970م، و افزايش بي‌سابقه بهاي نفت به گونه‌اي بي‌سابقه و جنون‌آسا به خريد مجموعه‌اي رنگارنگ و گوناگون از جديدترين و گران‌ترين توليدات نظامي کشورهاي مختلف پرداخت. امريکا همگام با دکترين نيکسون مؤثرترين منبع تأمين اين نيازها بود. بي‌ترديد، امريکا، ارتش و ميليتاريسم، از مهم‌ترين عوامل تعيين‌کننده در سياست خارجي ايران بين سال‌هاي 78-1970م بودند. ¹

 

امريکا که از پايان جنگ بين‌الملل دوم، فعاليت مستشاران نظامي خود را با هدف ايجاد ساختاري نوين در ارتش ايران تمديد کرده بود، ² به مرور با درک اهميت راهبردي  ايران در طول جنگ سرد، تسلط خود را بر سازمان نظامي آن افزايش داد که اوج آن در دوران رياست جمهوري آيزنهاور و راهبرد او در مقابله با شوروي، تحت لواي دفاع از پيرامون و عضويت ايران در پيمان سنتو بود. ³

 

ادامه نوشته

واگذاري امتياز نفت شمال به آمريکا (1300ش)

پس از کودتاي 1299ش و حکومت سه ماهه کابينه سياه، احمدشاه قاجار با تکيه بر واگذاري وزارت جنگ به رضاخان، سيد ضياالدين طباطبايي را از ايران اخراج کرد و احمد قوام‌السلطنه را به صدارت گماشت. قوام‌السلطنه که ياراي مخالفت با قدرت وزيرجنگ را نداشت سعي نمود تا با تکيه بر يک قدرت بي طرف توازن قوا را ايجاد کند و از نفوذ روزافزون انگلستان و اياديش بکاهد. به همين منظور به جهت پر نمودن خزائن خالي دولت مسئله اعطاي امتياز نفت شمال را به يک دولت بي‌طرف خارجي مطرح کرد و مذاکرات محرمانه‌اي را با نمايندگان شرکت نفت آمريکايي استاندار اويل در مورد اعطاي امتياز نفت پنج ايالت شمالي ايران آغاز نمود. بديهي بود که اين امر مي‌بايست به صورت محرمانه آغاز گردد وگرنه از سوي دولتين روس و انگليس مورد مخالفت قرار مي‌گرفت.

 

 

ادامه نوشته

سهام خوانين در شرکتهاي نفتي، شرکت نفت بختياري و شرکت بهره‏برداري اوليه

پس از کشف نفت در مسجدسليمان، جنب و جوش تازه‏اي مناطق نفتي را فرا گرفت و سرمايه‏گذاران انگليسي، از جمله دارسي و شرکا و شرکت نفت برمه درصدد برآمدند تا توليد، پالايش، انتقال و حمل نفت را مديريت کنند. اين اقدام به امکانات و برنامه‏ريزي گسترده‏اي احتياج داشت و به همين دليل دارسي کوشيد تا براي فراهم کردن زمينه حمل و پالايش نفت با شيخ خزعل ــ شيخ محمره و از رؤساي ايلات عرب کعب ــ وارد مذاکره و گفت وگو شود. دارسي و ديگران درنظر داشتند تا همان‏گونه که با خوانين بختياري قرارداد همکاري بستند، با شيخ خزعل نيز به تفاهم و عقد قرارداد مبادرت کنند که در جاي خود، پس از اين مبحث بدان خواهيم پرداخت.

  

 

ادامه نوشته

انگلستان، نفت و بختياريها

سال‏هاي اوليه سده بيستم، سال‏هاي تحول در روابط دول اروپايي و تشکيل قطب‏بندي‏هاي جديد سياسي بود. از آغازين سال‏هاي شروع سده بيستم، دولت ايران امتياز نفت را به تبعه‏اي انگليسي به نام ويليام ناکس دارسي واگذار کرد که منشأ تحولات و کشمکش‏هاي بسيار مؤثري بر تحولات داخلي، منطقه‏اي و بين‏المللي شد. شايد هيچ امتياز ديگري را نتوان يافت که به اندازه امتياز نفت دارسي در تحولات تاريخ ايران در قرن بيستم تأثيرگذار بوده باشد. علت اين امر آن است که اقتصاد، صنعت و سياست بين‏الملل رابطه مستقيمي با نفت داشته و دارد و تحولات مربوط به يکي در ديگري نيز اثر مي‏گذارد.

 

ادامه نوشته

يمانها و قراردادهاي جديد بين بختياريها و شرکت نفت ايران و انگليس

طبق سنت ديرين ايل بختياري، همه افراد ذکور خوانين در صورت دارا بودن شايستگي مي‏توانستند به عنوان خان ايل، قدرت را در دست گيرند. اما در خلال حاکميت طولاني حسينقلي‏خان ايلخاني که قريب سي سال (1882-1854م/ 1299-1274ق) به طول انجاميد، اين سنت قديمي منسوخ شد و تنها افراد خانواده و برادران حسينقلي‏خان مي‏توانستند از اين عنوان استفاده کنند. بنابراين پس از قتل ايلخاني در سال 1882م/ 1299ق در اصفهان، بين برادران او ــ امامقلي‏خان حاجي‏ ايلخاني و رضاقلي‏خان ايل‏بيگي ــ و فرزندانشان و فرزندان حسينقلي‏خان ــ يعني اسفنديار، علي‏قلي، خسرو، يوسف و نجفقلي ــ بر سر تصاحب مقام ايلخاني رقابت و درگيري‏هاي زيادي رخ داد.

 

ادامه نوشته

خوانين و زارعين در معاملات خوانين بختياري و شرکت نفت ايران و انگليس

درباره چگونگي ارتباط خوانين با صاحبان اراضي در معاملات خوانين بختياري و شرکت نفت ايران و انگليس اطلاعات دقيق و مشخصي در دست نيست. آيا خوانين اراضي مورد معامله با شرکت نفت را جزو دارايي شخصي خود به حساب مي‏آوردند يا متعلق به همه ايل مي‏دانستند؟ وجوه دريافتي چگونه تقسيم مي‏شد؟ و ميزان سهم زارعين و اهالي بومي يا افراد ايل چقدر بود؟ و چگونه محاسبه مي‏شد؟

 

در پاسخ به سئوالات مطرح شده، با توجه به متن قراردادها مي‏توان فهميد که اراضي عمدتا دو دسته بودند؛ اراضي متعلق به خوانين، که ملک شخصي آنها به حساب مي‏آمد و از طريق خريد، معاوضه، واگذاري ارث و يا حتي تصرف در اختيار آنها قرار مي‏گرفت و گاهي اوقات نيز بخش‏هايي از اراضي از سوي حکومت مرکزي به خوانين واگذار مي‏شد. خريد و فروش اين اراضي و وجوه حاصله و نحوه تقسيم آن در حيطه اختيارات مالکانه خوانين بود. ولي بخشي از اين اراضي،...

ادامه نوشته

دولت زاهدي و کنسرسيوم نفتي

کودتاي 28 مرداد 1332 که توسط امريکا و انگليس و عمال داخلي آنان در ايران صورت گرفت توانست دولت مصدق را ساقط و دولت دست‌نشانده زاهدي را سر کار آورد. شاه پس از بازگشت به ايران از زاهدي خواست به دليل کمبود بودجه هرچه زودتر شرايط فروش نفت را ايجاد کند زاهدي از جاه‌طلبي علي اميني که از اقوام قوام‌السلطنه سياستمدار معروف بود استفاده کرد و او را به سمت وزير دارايي گمارد. اما شاه از اين انتصاب راضي نبود حسين دها در اين باره از قول زاهدي مي‌گويد: «... روزي که شاه به تهران آمد، من در فرودگاه هيئت دولت را به او معرفي کردم. همين که به نام علي اميني وزير دارايي کابينه رسيدم، احساس کردم که شاه خيلي ناراحت شد ولي حرفي نزد. 

ادامه نوشته

شرکت نفت و گسترش نفوذ و روابط در جنوب ايران

در همان ايامي که مذاکرات و رايزني‏ها پيرامون اسهام خوانين بختياري در شرکت‏هاي فعال در اراضي بختياري مطرح بود، بختياري‏ها در تاريخ يازدهم ربيع‏الاول 1327/ سوم آوريل 1909 طي قراردادي، اختلافات في‏مابين خاندان ايلخاني و حاجي‏ايلخاني را که از ديرباز وجود داشت و به دليل جانبداري خاندان حاجي‏ايلخاني از محمدعلي‏شاه در دوران مشروطه و استبداد صغير شدت يافته بود، تا حدي حل کردند و متعهد شدند از يکديگر پشتيباني کنند.

دامنه عملکرد بختياري‏ها پس از اين توافق گسترش يافت. بدين‏ترتيب که پس از حل مشکلات موجود در بين خاندان که با وساطت حاج‏آقا نورالله ثقهًْ‌الاسلام اصفهاني ــ فرزند حاج شيخ محمدباقر مسجدشاهي و برادر آقانجفي اصفهاني ــ قواي بختياري به فرماندهي ابراهيم‏خان ضرغام‏السلطنه به سوي اصفهان راه افتادند و در تاريخ نهم ذي‏الحجه 1326ق/ دوم ژانويه 1909 اصفهان را تصرف کردند و از آنجا عازم تهران شدند و در روز 24 جمادي‏الثاني سال 1327ق/ 13 ژوييه 1909 تهران را نيز فتح کردند.

ادامه نوشته

ملي شدن صنعت نفت ايران و دسيسه‌هاي انگستان در خوزستان

همزمان با تصويب طرح ملي شدن صنعت نفت ايران از سوي مجلسين شوراي ملي و سنا، شرکت نفت ايران و انگليس از پرداخت سي درصد فوق‏العاده دستمزد کارگران نفت بندر معشور، آغاجاري، لالي و نفت سفيد امتناع ورزيد و اين امر موجب اعتصاب کارگران و اعلام حکومت نظامي در خوزستان شد. ¹ با اعزام نيروهاي نظامي از اهواز، خرم‏آباد و اصفهان به مناطق مزبور شورش اعتصابيون کمي فروکش کرد ليکن شرکت نفت هنوز حاضر به پذيرش خواستهاي اعتصابيون نبود.

ادامه نوشته

ماجراي ريچارد سدان در ايران

ريچارد سدان Richard Seddan نماينده شرکت نفت انگليس و ايران در تهران، تحصيلکرده آکسفورد در سال 1933 وارد خدمت شرکت نفت شد. اولين سمت او در دستگاه توزيع نفت در عراق بود، در سال 1939 پس از 6 سال خدمت در عراق به اداره توزيع نفت در آبادان منتقل شد و هنگامي که در سال 1943 نقشه کمک به روسيه اجرا مي گرديد به تهران آمد و در مرکز فروش شروع به کار کرد. سپس از تهران به بغداد رفت و در آنجا به سمت رئيس فروش انتخاب گشت. در سال 1945 وقتي به ايران مراجعت نمود به سمت معاونت « نورتکرافت» انتخاب گرديد. پس از مدتي خدمت در اداره مرکزي شرکت سابق در لندن و در مناطق نفت خيز در آوريل 1951 به جاي « نورتکرافت» به سمت نماينده شرکت معين شد.⁶

ادامه نوشته

قرارداد جديد اراضي ميان شرکت نفت انگلستان و خوانين بختياري

در دهم شعبان سال 1339ق قرارداد جديدي مبناي عمل شرکت نفت و خوانين بختياري قرار گرفت. رئوس اين قرارداد عبارتند از:

ماده اول: هرگاه کمپاني زميني را براي توسعه اداره لازم داشته باشد، به قيمت هر جريب قابل ذرع ديمي واقع در خاک گرمسير بختياري، به استثناي محوطه مال امير [مال‏مير]، گتوند، به‏آب‏بيد ولايي و کليه قطعات املاک آبي از قرار جريبي ده تومان و آنچه زمين غيرقابل زرع است به استثناء نقاط ذکر شده، جريبي پنج تومان خواهد بود؛ اعم از اينکه اين قبيل اراضي املاک شخصي خوانين يا املاک ايلاتي باشد. اگر در آينده کمپاني نفت به انتقال قطعه زميني از نقاط مستثني شده احتياج پيدا کرد، اين‏گونه اراضي در تعيين قيمت بايد تفاوت و تناسب منصفانه داشته باشد.

ادامه نوشته

عملکرد ايالات متحده در ايران طي نيمه دوم سال 1331ش از نگاه روزنامه دنياي امروز

نفوذ ايالات متحده در ايران بعد از جنگ دوم جهاني، رو به فزوني نهاد و از آغاز دهه 1330ش که مقارن با دوره نخست­وزيري محمد مصدق بود، تبديل به نوعي دخالت در امور داخلي ايران گرديد، در اين مقاله، سعي بر آن است تا با مبنا قرار دادنِ محتواي روزنامه دنياي امروز ¹، فعاليتها و، به عبارتي بهتر، دخالتهاي مستقيم و غيرمستقيم ايالات­ متحده در ايران طي نيمه دوم سال 1331ش بررسي شود، يعني تقريبا همان زماني که جمهوريخواهان در امريکا روي کار آمدند و بر شدت دخالت خود در امور ايران افزودند.

ادامه نوشته